Asymetrie czaszki (plagiocefalia deformacyjna) u niemowlaków: czynniki ryzyka, przyczyny, objawy i zalecenia terapii osteopatycznej

Ten typ deformacji dotyczy niemowląt powyżej 6. tygodnia życia, u których poporodowy proces odkształcania się czaszki jest już zakończony. Asymetria czaszki często budzi niepokój wśród rodziców i staje się przyczyną wizyt w gabinetach pediatrów i fizjoterapeutów. Czy plagiocefali można przeciwdziałać, czy należy ją leczyć? To w dużym stopniu zależy od przyczyn asymetrii i stopnia nasilenia deformacji.  W tym artykule omawiamy czynniki ryzyka rozwoju asymetrii czaszki, przyczyny neurologiczne i mięśniowe tej nieprawidłowości oraz wskazujemy sposoby leczenia.

 

Typy asymetrii czaszkowej niemowląt

 Ze względu na obszar, którym objęta jest deformacja kości czaszki plagiocefalię możemy podzielić na:

• potyliczną – to najczęstsza forma plagiocefalii. Charakteryzuje się spłaszczeniem tylnej części czaszki po jednej stronie. Może również wystąpić asymetria twarzy, np. niesymetryczne ułożenie uszu lub oczu.
• czołowo-potyliczną – to bardziej zaawansowana forma plagiocefalii. Charakteryzuje się spłaszczeniem tylnej i uwypukleniem przedniej części czaszki po jednej stronie, może jej towarzyszyć asymetria twarzy, np. niesymetryczne ułożenie uszu, oczu lub brwi.
• brachycefalię – to zniekształcenie tylnej strony czaszki, może być spowodowane m.in. długotrwałym ułożeniem dziecka w pozycji na plecach, silnymi odgięciami głowy dziecka do tyłu tzw. prężenia wyprostne obecne np. przy kolkach niemowlęcych.

 

Przyczyny asymetrii

Istnieje szereg czynników, które mogą przyczyniać się do asymetrii czaszki u dzieci. Wśród nich znajdują się czynniki funkcjonalne i poporodowe, jak również choroby.

Do czynników funkcjonalnych asymetrii czaszkowej u niemowląt zaliczamy kręcz szyi i zaburzenia równowagi mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, a także uwrażliwienie układu nerwowego tzw. sensytyzacja pnia mózgu. W efekcie ograniczona jest rotacja szyi i występuje preferencja ułożenia głowy.

Do czynników poporodowych zaliczamy z kolei układanie dziecka do snu na plecach lub tylko na jednej stronie (także podczas karmienia), zbyt krótki czas spędzany w pozycji na brzuchu lub zbyt długi czas spędzony w pozycji siedzącej w foteliku samochodowym.

Wśród chorób, których efektem jest asymetria czaszkowa u niemowląt wymieniane są: dziecięce porażenie mózgowe, skolioza, zespół Sandifera, ropień ustno-gardłowy lub guzy nowotworowe.

Obecnie najczęściej spotykaną przyczyną plagiocefalii jest przewlekłe ułożenie dziecka w pierwszych miesiącach życia w jednej pozycji podczas snu. Nawet noworodek potrafi przekładać głowę z jednego boku na drugi i to w obu pozycjach – pronacyjnej i supinacyjnej. Natomiast większość niemowląt rodzi się z lekką preferencją jednej strony jeszcze z życia płodowego, a błędy pielęgnacyjne mogą ją utrwalić co może również wpłynąć na jednostronne wypłaszczenie główki dziecka

 

Dlaczego jedne dzieci mają deformacje główki, a inne nie?

Głównie dlatego, że asymetryczne ułożenie głowy w pierwszych czterech miesiącach życia zawsze wywołuje jeden z najważniejszych automatyzmów noworodkowych, czyli odruch ATOS. Jest to odruch z grupy tonicznych odruchów karkowych, który w zależności od ułożenia głowy, a co za tym idzie, zmiany długości/napięcia mm karku, zmienia rozkład napięcia w całym tułowiu i kończynach, w tym przypadku – asymetrycznie.

 

Dodatkowym czynnikiem ryzyka jest upośledzona ruchomość górnej części odcinka szyjnego. Przyczyny mięśniowe (a więc jednostronne zwłóknienie mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego lub zaburzenie jego równowagi) objawią się słabszą pracą mięśnia w porównaniu ze stroną przeciwną. Wówczas oprócz asymetrii czaszki, obserwuje się zazwyczaj także asymetrie posturalną – zwłaszcza, gdy dziecko jest ustawione w pozycji pionowej.

Większość badań wskazuje na to, że czynnikiem ryzyka jest również płeć (częściej plagiocefalię diagnozuje się u chłopców), a nawet pierworództwo.

 

Objawy plagiocefalii

Wśród objawów plagiocefalii często pojawiają się:

• spłaszczenie jednej strony czaszki – najczęściej występuje spłaszczenie tylnej części czaszki, ale może również wystąpić spłaszczenie jej przedniej części lub boków,
• asymetria twarzy – może wystąpić niesymetryczne ułożenie uszu, oczu, brwi lub policzka,
• niesymetryczne napięcie mięśniowe twarzy lub szyi,
• preferowana (zawsze po jednej stronie) pozycja przyjmowana przez dziecko.

W przypadku znacznego zniekształcenia czaszki, mogą wystąpić również opóźnienie rozwoju motorycznego, problemy ze słuchem lub widzeniem, problemy z koncentracją, wtórnie w starszym wieku zaburzenia posturalne i wady zgryzu.

 

Jak diagnozuje się plagiocefalię o podłożu neurologiczno-mięśniowym?

Podstawą diagnozy jest analiza stanu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Należy wykluczyć jego zwłóknienie, w czym pomocne może być badanie USG. Gdy dysfunkcja jest łagodna i nie ma wskazań do operacji, asymetrię można leczyć manualnie. Dodatkowo w celu diagnozy lekarz lub osteopata wykonuje test funkcjonalny mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, układając niemowlę lekko odchylone do tyłu w pozycji podpartej siedzącej. Jeśli mamy do czynienia z dysfunkcją mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, głowa pochylona jest w stronę dysfunkcyjnego mięśnia i lekko obrócona w stronę przeciwną.

Jeśli badanie nie wykaże zwłóknienia mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, wówczas przyczyn można szukać w sensytyzacji (obniżenie progu pobudzenia) pnia mózgu, która może być powikłaniem po przebytym stanie zapalnym. Sensytyzacja to uwrażliwienie, które charakteryzuje się zwiększoną wrażliwością na odczuwanie dotyku, ucisku i bólu, zwiększonym napięciem mięśniowym, ograniczoną funkcją mięśni i wzmożeniem odruchów (takich jak odruch ssania, poszukiwania piersi czy moro). Sensytyzacja może powodować zaburzenia, które w konsekwencji ograniczają swobodny rozwój dziecka. Wzrost wrażliwości może powodować problemy z regulacją postawy ciała: dziecko może nie chcieć leżeć w danej pozycji, co może prowadzić do pozycji zgięcia bocznego, co w następstwie może prowadzić nawet do rozwoju skoliozy.

Co więcej, zwiększone napięcie mięśniowe i upośledzenie funkcji mięśni w górnej części szyi i okolicy czaszki (czego efektem jest kręcz szyi), może też powodować problemy z piciem i połykaniem (wpływ na mięśnie gardła i języka) oraz asymetrie żuchwy (mięśnie żucia) i zez (mięśni okoruchowych). Co istotne, plagiocefalii o takim podłożu może towarzyszyć wiele innych niepokojących objawów, takich jak: problemy ze snem, karmieniem, problemy żołądkowo-jelitowe, czy stany zapalne ucha środkowego w okresie niemowlęcym a w starszym wymienione powyżej zaburzenia posturalne i wady zgryzu.

 

Leczenie osteopatyczne plagiocefalii deformacyjnej

Zmniejszenie zniekształcenia czaszki w leczeniu osateopatycznym ma znaczenie wtórne. Leczenie skupia się na wpływie na czynniki mające znaczenie w początkach rozwoju tej nieprawidłowości. Osteopata pracuje nad zwiększeniem ruchomości w obrębie szyi i zmniejszeniem sensytyzacji, równoważeniem napięć błonowych czaszki, zapobiegając konieczności przebywania dziecka przez długi czas w tej samej nawykowej i niekorzystnej postawie.

Osteopata pracuje także nad pokonaniem ograniczeń funkcjonalnych, co z kolei pozwala na bardziej równomierne oddziaływanie sił na czaszkę. W niektórych przypadkach konieczne może być zastosowanie leczenia ortopedycznego w przypadku zwłóknienia czy blizny w obrębie mięśnia mostokowo-obojczykowo- sutkowego albo terapii przy pomocy kasku.

Więcej o terapii maluchów i leczeniu ortopedycznym plagiocefalii deformacyjnej, z podaniem przykładów z wieloletniej praktyki dr Katarzyny Zajkiewicz i Tomasza Macha w pracy z małymi pacjentami z asymetriami czaszki, przeczytasz w naszym kolejnym artykule blogowym.